حسیـن مقصـودی | سایت شخصـی

چیزی که در ابتدا هر بیننده ای را مسحور خود می کند، کاشی های هفت رنگ نمای عمارت است که به زیبایی و ظرافت هر چه تمام تر در کنار هم چیده شده اند و طرح ها و مناظر بدیعی در آنها خودنمایی می کنند. بنای نارنجستان قوام شیراز نیز، سبکی شبیه به معماری این بنا را دارد و تزیینات داخلی آن نیز اعم از گچبری ها و نقاشی های چشم نواز دیوار و سقف، شباهت بسیاری به عمارت باغ ارم دارد. در حاشیه پنجره های نمای غربی عمارت، کاشی های هفت رنگ با نقش های مختلف شاهان و سربازان هخامنشی و گل ها و مناظر باغ ها و کوشک ها به چشم می خورد. در نهایت این نقش داریوش هخامنشی و شکار آهویی توسط پلنگی است که چشم شما را به خود خیره خواهد ساخت. مبحث قابل توجه دیگر این بنا درب های آن هستند که از چوب ساج ساخته شده و به همین دلیل با گذشت سال ها هنوز سالم باقی مانده و شکل اصلی خود را حفظ کرده است.

دو طبقه فوقانی عمارت باغ ارم دارای ستون‌ هایی هستند که از تخت جمشید گرته برداری شده است و زیبایی و شکوه آن را در ذهن تداعی می کنند. در پیشانی بنا، دو نیم‌ دایره در دو طرف نمایان است و یک تابلو بزرگ هم دیده می شود که از ۳ هلال روی هم تشکیل شده که در اصطلاح معماران فارس به سنتوری شهرت دارند. این هلال ها دارای سه تابلوی بزرگ و دو تابلوی کوچک کاشی کاری با کاشی های لعابدار رنگی هستند و تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستان هایی از فردوسی و نظامی و ادبیات کهن فارسی و قصه‌های مذهبی را به نمایش گذاشته اند.

***

در هلالی بزرگ ، نقش ناصرالدین شاه سوار بر اسب سفید مشاهد می شود در حالی که نیم تاجی در جلوی کلاه او نقش بسته است. سپس سه نقش دیگر از داستان های فردوسی و نظامی از جمله سلیمان و ملکه سبا، رستم پهلوان، خسرو شیرین و یوسف و زلیخا به چشم می خورد. در هلالی های کوچکتر مردی در حال نبرد با هلاهل نقاشی شده که نمونه ای تحریف شده از نقش درگاه شرقی کاخ صدستون تخت جمشید است. همچنین آهویی نیز در چنگال پلنگ بر زمینه اسلیمی نقش شده است که در اصطلاح معماران محلی فارس به آن نقش گرفت و گیر گفته می شود.

طبقه زیرین عمارت که هم‌سطح زمین واقع است، سردابه و محل برای استراحت در روزهای گرم تابستان بوده و تالار حوضخانه را در میان خود دارد. در دو سوی حوضخانه دو راهرو وجود دارند که در بخش انتهایی به پله هایی برای رفتن به طبقه بالاتر منتهی می شود. در دو سوی راهروها نیز دو سالن بزرگ مشاهده می شود و مجاور سالن ضلع جنوبی، آشپزخانه وسیعی قرار دارد. اتاق های این طبقه دارای کاشی کاری های رنگین و زیبایی می باشند. تالار حوضخانه، آب نمایی را در خود دارد و نهر آبی نیز از میان آن می گذرد که در ادامه به استخر بزرگی در جلوی عمارت می رسد. در میانه های این تالار یک ستون سنگی حجاری شده قرار دارد و دیوارها و کف تالار با کاشی های هفت رنگ به شکلی زیبا و چشم نواز زینت یافته اند. کاشی های معرق و هفت رنگ، سقف حوضخانه را پوشانده و آن را به یکی از بهترین نمونه های هنر کاشی کاری در دوره قاجاریه تبدیل کرده‌اند. این کاشی ها به شکلی ظریف در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و تصاویر زیبایی از شکارگاه ها و مناظر طبیعت و داستان خسرو و شیرین و نقوش دیگر را نمایش می دهند.

در طبقه دوم در وسط ساختمان، ایوانی بزرگ با دو ستون رفیع و سقف مسطح دیده می شود که در بخش پشتی آن یک سالن بزرگ قرار دارد و در دو سوی آن نیز راهروهایی دیده می شود که دو گوشواره در بالای خود دارند و در طرفین آنها چهار طاق قرار دارد. در جلوی این ایوان زیبا دو ستون سنگی یکپارچه بلند واقع شده و نقش سرستون های آن را تصویر مردانی با لباس های دوره قاجاریه و گل و بوته هایی به صورت قرینه تشکیل می دهد. ایوان دو ستونی باغ ارم به سبب دارا بودن تزیینات گچ بری زیبا بر دیوارهای سه طرف آن، در میان ساختمان های دوره قاجاریه در شیراز و نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است.

در پای این ایوان، سه پنجره آهنی دیده می‌شود که قدیمی هستند و از زمان احداث ساختمان برجای مانده اند. دو پنجره آهنی طرفین، قرینه یکدیگرند و پنجره وسط دارای اندازه بزرگتری است. این پنجره ها در ورودی سردابه قرار گرفته اند و از نمونه های جالب پنجره های دوره قاجاریه به شمار می روند. پیشانی ایوان و اطراف آن مزین به یکی از زیباترین کاشیکاری‌های دوره قاجاریه است که از آن به عنوان نمونه ای منحصر به فرد یاد می شود و نمونه آن را نمی توان در سایر بناهای دوره قاجاریه رویت کرد. در دو سوی این ایوان بزرگ و باشکوه، دو ایوان کوچک قرار دارد که هرکدام دارای دو ستون سنگی یکپارچه کوچک هستند و پشت آنها ارسی ها و درک هایی به چشم می خورند. در ضلع جنوبی این طبقه و دقیقا در بالای آشپزخانه طبقه زیرین یک آشپزخانه وسیع دیگر و به همان اندازه وجود دارد.

در بخش میانی طبقه سوم یک سالن بزرگ شبیه طبقه دوم دیده می شود که پنجره ها به سمت ایوان اصلی باز می شود و در دو سوی خود دو راهرو وجود دارد. در مجاورت راهروی ضلع شمالی عمارت دو اتاق وجود دارد و در کنار راهروی ضلع جنوبی نیز یک اتاق و یک سالن می باشد. سقف دو سالن این طبقه، با تیرهای چوبی و تخته های منظم پوشیده شده و با نقاشی های زیبا و نفیسی تزئین شده است. در این نقاشی ها گل و بوته و طرح های اسلیمی و تابلوهای متعدد از شکارگاه ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبک اروپایی به چشم می خورد. این نقوش یکی از شواهدی است که نشان می دهد هنر ظریف نقاشی روی سقف یا به قول اهل فن، مَرجُوَک، در دوره قاجاریه در شهر شیراز کاملا رایج بوده است. در این طبقه نیز همانند طبقه دوم دو ایوان در دو طرف و درست در بالای ایوان های طبقه پایین قرار دارند و بالای آشپزخانه طبقه دوم در این طبقه، به صورت تراس است.

با توجه به توسعه باغ و افزوده شدن زمین های بی شمار در قسمت غربی، عمارت اصلی و اتاق های باربند قدیم و ساختمان اندرون و محوطه محصور آن به صورت یک مجموعه در وسط قرار گرفته اند. امروزه درب اندرون به طرف گلستان گل رز باز می‌شود. در قسمت جلو در ورودی اندرون نیز یک چهار ضلعی قابل مشاهده است که در اطراف آن طاقچه‌هایی ایجاد کرده اند و اصطلاحا به آن غلام نشین می‌گویند. بالای پیشانی عمارت اندرون نیز همچون عمارت اصلی، دارای هلالی کاشیکاری است که همزمان با کاشیکاری های هلالی‌های عمارت اصلی باغ انجام گرفته و متعلق به دوره قاجاریه می باشد. در دو سوی اتاق وسطی و در زیر هلالی ها نیز دو ستون آجری واقع شده که دارای کاشیکاری های معرق می باشد.

چند کتیبه سنگی در نقاط مختلف باغ وجود دارد. اولین آنها از سنگ مرمر است که در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ نصب شده است. در بالا و در پیشانی این سردر کتیبه‌ای به خط نستعلیق بر روی کاشی معرق نصب شده و بر روی آن این عبارت به چشم می خورد:

«نصر من الله و فتح قریب»

در زیر این کتیبه، کتیبه ای از سنگ مرمر لیمویی رنگ قرار دارد که در ابتدای آن عبارت شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» به چشم می خورد و سپس این بیت شعر با خط نستعلیق بر روی آن نوشته شده است:

«از وزیر شه نصیرالملک راددائمش باغ ارم آباد باد»

تاریخ کتیبه مذکور مربوط به دوره سلطنت مظفرالدین شاه قاجار و زمان حکمرانی نصیرالملک بر فارس است. در دو سوی درب، دو طاق نما به چشم می خورد که در بالای هر کدام یک کتیبه کاشی کاری وجود دارد. کتیبه‌های کاشی کاری دو طرف درب با خط نستعلیق و زمینه سورمه‌ای است و نوشته آن آیه‌ای از قرآن مجید می باشد که به صورت معرق نگاشته شده است.

در عمارت اصلی باغ ارم، موزه ای با نام «سنگ و گوهر دریای نور» وجود دارد که بیش از 140 نوع سنگ و گوهر تزئینی کمیاب و قیمتی در آن به نمایش در آمده است. این موزه در سال 1390 آغاز به کار کرده است و تا به امروز توانسته بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود جلب کند. آثار به نمایش درآمده در این موزه از ایران و نقاط مختلف جهان هستند و با زیبایی های شان دل هر بیننده ای را می ربایند.

برای مطالعه بخش اول «یک تکه از بهشت؛ باغ ارم شیراز» اینجا کلیک کنید.