حسیـن مقصـودی | سایت شخصـی

در نزدیکی کوه های شمالی شیراز (باباکوهی) و بخش شمال غربی این شهر و در مجاورت رودخانه خشک شیراز، باغ سحر انگیزی چشم بینندگان را محسور خویش کرده است. این مجموعه بی نظیر که «باغ ارم» نام دارد یکی از زیباترین باغ های استان فارس و شاید ایران باشد که هر ساله بازدیدکنندگان بی شماری را برای بازدید از خود به سمت شیراز روانه می کند.

باغ ارم مجموعه ای از چند بنای تاریخی و باغ گیاه شناسی است. این باغ در دوران حکومت آل اینجو و آل اسحاق نیز پابرجا بوده است اما نقطه عطف آن به دورانی بر می گردد که کریم خان زند تغییراتی در آن بنا نهاد. همچنین در دوران قاجار، سران قشقایی این باغ را به مدت 75 سال در اختیار داشتند و در این مدت عمارتی در باغ بنا نمودند. در زمان ناصر الدین شاه نیز بنای عمارت دیگری در این باغ پی ریزی شد که پس از پند سال ساخت آن به پایان رسید. عمارت دوم همچنان پابرجاست اما امکان بازدید آن وجود ندارد. عمارت سه طبقه باغ به تقلید از سبک معماری دوران زند بنا نهاده شده است و یکی از شاهکارهای معماری دوران قاجار است. بر روی طاق های این بنا تصاویری از نبرد شاهنامه و نبرد شاهان قاجار قابل رویت است.

***

علی رغم مطالعات بسیار هنوز هم سال ساخت و بنیان گذار اولیه باغ ارم مشخص نیست. با این وجود نام این باغ در سفرنامه ها قرن دهم و یازدهم هجری ذکر شده است. همچنین نشانه های وجود دارد که وجود این باغ در دوره سلجوقیان و تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان مورد تایید قرار گرفته می شود. آنچه به نظر می رسد صاحبان و بانیان این باغ از حاکمان وقت بوده اند. در این بین این احتمال مطرح است که اتابک قراچه از طرف سنجر سلجوقی (حاکم فارس) دستور احداث این باغ را داده است.

پس از اتابک تا زمان به قدرت رسیدن شاه شیخ ابواسحاق اینجو اطلاعات چندانی از نحوه مالکیت این باغ در دسترس  نیست. شاه مذکور در سال 720 شمسی بر تخت نشست و چهارده سال بعد نیز کشته شد. به نظر می رسد، آل مظفر پس از انقراض سلسله آل اینجو مالکیت باغ را در دست گرفته اند و برخی از شواهد نشان می دهند در عهد شاه منصور، آخرین پادشاه این خاندان که به دست گورکانیان به قتل رسید، باغ در نهایت عظمت و زیبایی بوده است. آن چنان که از نوشته های جهانگردان مشخص است، باغ ارم از زمان صفویه به بعد آباد و باشکوه بوده و در منابع تاریخی از سازندگی آن در زمان زندیه و توسط کریم‌خان زند مطالبی ذکر شده است.

باغ ارم از اواخر دوران زندیه به مدت بیش از هفتاد و پنج سال در اختیار سران ایل قشقایی قرار داشته است. خاندانی به نام جانی خانِ قشقایی از دوران فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل بیگی بر ایل قشقایی فرمانروایی می‌کردند و «ارم» را به عنوان پایگاه فرمانروایی خود در شهر شیراز برگزیده بودند. جانی خان، اولین ایلخان این خاندان، و پسرش محمد قلی خان، عمارتی را در این باغ بنا نهادند و در نهایت شکوه ساخت آن را به اتمام رساندند. در اوایل دوره قاجاریه، مالکین قبلی باغ ارم که برخی از سران ایل قشقایی بودند در بخش های جنبی این باغ به خاک سپرده شدند که تا به امروز اثری از قبور آنها به دست نیامده است. پس از حکومت ناصر الدین شاه، حاج نصیرالملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری می کند و با حفظ اساس ساختمان، عمارت فعلی موجود در باغ را بنا نهاده است. پس از درگذشت حاج نصیرالملک در حوالی سال 1272 هجری شمسی، تزئینات عمارت و بعضی قسمت های نیمه کاره آن توسط ابوالقاسم خان نصیرالملک، داماد و خواهرزاده او، تکمیل می گردد.

باغ ارم در زمینی به شکل مربع مستطیل و بسیار واحداث شده است که درهای ورودی آن در ضلع وسیع تر و به سمت شمال و بلوار ارم قرار دارد و ضلع کوچکتر به سمت غرب و بلوار آسیاب سه تایی است. این دو ضلع باغ در زمان قدیم به صورت چینه گِلی (دیوار گلی) بوده است و در حال حاضر پیچ های امین الدوله و اناری نرده های آن را تزئین نموده اند. بخش های دیگر باغ به خانه های مسکونی و باغ های دیگری محدود می شود.

در هر دوره با ایجاد تغییراتی در باغ، مساحت آن افزایش و کاهش یافته است اما در نهایت امروزه وسعت آن نزدیک به 110380 متر مربع می باشد. جهت شیب زمین در باغ ارم ، از غرب به سوی شرق است و این شیب زیاد زمین موجب شده تا معماران تدبیری بیندیشند و در بخش هایی از گذرگاه های اصلی و فرعی باغ پله‌هایی را احداث نمایند. این پستی و بلندی های زمین بر زیبایی فضای باغ افزوده و چهره ای دیگری را به آن بخشیده است.

ساختمان مجموعه شامل عمارت اصلی و اندرونی آن، در بخش غربی باغ و بر روی یک بلندی قرار گرفته است. در بخش شرقی و قسمت جلویی ساختمان، حوض بزرگی با 335 متر مربع وسعت، قرار گرفته است که محیط آن را هجده قطعه سنگ بزرگ و یکپارچه تشکیل می دهد. به نظر می رسد ساخت آن به دوره جانی خان ایلخانی باز می گردد. در قدیم این استخر عمق بیشتری داشته است اما امروزه عمق آن حدود نیم متر است. در چهار گوشه این استخر، چهار نخل فونیکس (ققنوس) بسیار بلند و زیبا نیز به چشم میخورد. در بخش میانی باغ، گذرگاه اصلی وجود دارد که از سمت غرب به شرق کشیده شده است. این گذرگاه از مقابل ساختمان و استخر بزرگ شروع می شود و تا انتهای باغ ادامه می یابد. در دو طرف این گذرگاه، شمشادهای کوتاه حصاری دیده می شوند و در وسط، جوی آبی جریان دارد که از جلوی استخر بزرگ آغاز شده و پس از رسیدن به بخش مرکزی باغ به جوی های متعددی تقسیم می شود تا آب به قسمت های دیگر باغ برسد.

در بخش های کناری جوی آب، گُل کاری بسیار زیبایی انجام گرفته است. همچنین دو طرف گذرگاه را سرونازها و درختان تنومند دیگری فرا گرفته است. در محل تقسیم آب به جوی های مختلف، پله هایی ساخته اند. ادامه گذرگاه باغ ارم از بخش پایینی همین پله ها تا قسمت انتهای باغ بصورت یکدست شن ریزی شده است. محور وسیع دیگری با جهت شمالی به جنوبی در بخش مرکزی باغ قرار دارد که گذرگاه اصلی را قطع می کند. همچنین علاوه بر این دو گذرگاه عریض، گذرگاه های دیگری هم به موازات این دو، در تمام قسمت های باغ احداث شده اند.

بخش اعظمی از طراوت باغ به دلیل وجود  آب روان و زلالی است که در حوضخانه وجود دارد و از طریق جوی ها به بخش های دیگر باغ منتقل می شود. در ادامه این آب به جوی های کناری استخر وارد شده تا در جویِ عریض گذرگاه اصلی و جویبارهای دیگر جریان پیدا کند و درختان و گیاهان را سیراب سازد. جوی اصلی از آب زلال و گوارا که از باغچه اندرون وارد ساختمان حوضخانه می شود و بعد از گردش در حوضچه و سپس در اطراف استخر بزرگ و جوی های خیابان های باغ روان می شود. بخش عمده این آب همچون بیشتر باغ های شیراز از قنات «نهر اعظم» سر چشمه می گیرد که بر اساس تقسیم بندی به جدول های متعددی تقسیم می‌شود. یکی از قسمت های آن که سیراب کننده باغ ارم است، جدول میری می باشد که یک پنجم از نهر اعظم است. همچنین دو حلقه چاه عمیق نیز در باغ حفر شده تا آب مورد نیاز به وسیله پمپ تامین و با استفاده از لوله کشی برای آبیاری گل های باغ استفاده شود. برای آشامیدن و مصارف عمارات نیز از آب لوله‎کشی شهر استفاده می شود.

عمارت اصلی باغ ارم نمونه کاملی از ساختمان های اواسط دوره قاجاریه به شمار می رود که ویژگی های موجود در آن همچون سایر بناهای هم دوره خود، پیروی از اصول معماری زندیه و صفویه را نمایان می سازد و حتی نقوش کاشی های نمای عمارت نیز کاملا از تصاویر روی دیوارهای یکی از عمارات عهد صفویه تقلید شده اند. ساختمان اصلی در بخش غربی، جالب توجه ترین قسمت باغ است که از سه طبقه با تزیینات فراوان و بام شیروانی تشکیل شده و سازنده آن حاجی محمد حسن معمار شیرازی نام دارد. این عمارت رو به مشرق احداث شده و زیبایی معماری، نقاشی های رنگ و روغن، حجاری نقوش ازاره سنگی، کاشی کاری و گچبری، پنجره‌های مشبک آهنی، پیشانی ساختمان، ستون‌های سنگی و درهای چوبی نفیس و منبت کاری‌ شده آن شاهکار صنعت و هنر دوره قاجاریه به شمار می رود.

برای مطالعه بخش دوم «یک تکه از بهشت؛ باغ ارم شیراز» اینجا کلیک کنید.